Hasior miał wystawiać dzieła w prestiżowym, sztokholmskim Moderna Museet. Polscy celnicy rozbili skrzynie i, chichocząc, zaczęli wyjmować eksponaty. Pracownicy Biura Zagranicznego Desy wszczęli awanturę: kto podpisał zgodę na pokazanie takich prac, to kompromitacja naszej kultury!

Danuta Rejdych usłyszała w słuchawce świst oddechu i już wiedziała, że trzeba biec na Jagiellońską. Był listopadowy wieczór 1998 r., Zakopane ściął pierwszy mróz. W galerii, na piętrze, Władysław Hasior leżał na podłodze.

Zaprzyjaźnili się w latach sześćdziesiątych, prowadziła klub Empiku. Kiedy wyjeżdżał, zostawiał u niej psa Togo. Dzwonił: - Danka, boli mnie ząb, co mam robić? A jak zaniosła mu bigos, pytał po paru dniach: - Co to jest to ciemne w słoiku?

Teraz, po wylewie, pięć godzin czołgał się do telefonu. Gdy go podnosiła, szepnął: "Skremować, skremować".

W połowie lipca 1999 roku jego ciało spłonęło w krematorium pod Katowicami, prochy przesypano do ceramicznej urny. W tym samym czasie w małym domku przy bramie do Doliny Kościeliskiej Maria Podobińska notowała przed snem: "Hasior - dystans, twardość, czułość. Drzewo o bujnej koronie [...], grubo okryty korą pień, dający oparcie mimo blizn i pęknięć. [...] Kochałam go - uczennica z wyboru - i trochę bałam się go, jak surowego ojca".

Król na zamku

Tatrzańskie głazy przemawiają liniami żył krystalicznych. Maria Podobińska przenosi te rysunki na kalkę i oprawia jak witraże.

Hasior najbardziej lubił jej cykl "Maszkaronów i gąb" - podmalowane fotografie głów zdobiących kamienice. Zapraszał ją do Galerii. Zaciemniona sala na piętrze, grupka gości, często studentów, którzy przyjechali do Zakopanego leczyć się w Akademickim Centrum Rehabilitacji. Hasior wskrzesza na ekranie Polskę Ludową ze swej kolekcji slajdów "Sztuka powiatowa". Trybuny pierwszomajowe, kapliczki, procesje Bożego Ciała, fantazyjnie malowane płoty. - Układał obraz Ziemi. Obraz plus komentarz, to było wydarzenie artystyczne - mówi Maria.

Albo pokazuje im obłęd reklamowy ostatnich lat: bilboardy, szyldy, malowidła ścienne. Wyciąga swoje najświeższe kolaże: barokowe Zwiastowanie obok reklamy pralki automatycznej, Wniebowzięcie Marii Panny obok butelki piwa, bo reklama, mówił, powiela kanony malarstwa sakralnego. Piją herbatę z wódką i dyskutują o tożsamości narodowej, nadrealizmie, sztuce naiwnej. Hasior w drelichowych spodniach, dżinsowej koszuli, wsparty na szpadzie, kuchenna klitka w tle. - Był jak król na zamku - mówi Maria. - Te spotkania to już nawet nie był salon artystyczny, tam chodziło o prawdziwe umiłowanie sztuki. Jak w powiedzeniu Goethego: "Jeśli w życiu nie ma żadnych szans, to w sztuce są zawsze". On żył tą ideą.

Trzy bułki do sprzedania

"Proszę Druhny - pisał z Zakopanego po Wielkanocy 1949 roku do Marii Butscher w Nowym Sączu - dziękuję za paczki świąteczne. [...] Pasztet wieprzowy zjadłem pierwszego dnia, bo bałem się, że się zepsuje". Hasior był w drugiej klasie Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem (przemianowanej niebawem na Liceum Technik Plastycznych, jej dyrektorem zostanie Antoni Kenar). Święta chłopiec spędzał w internacie.

Maria Butscher, nauczycielka, rocznik 1910, tuż po wojnie prowadziła w Nowym Sączu drużynę harcerską. Zobaczyła kiedyś na Maślanym Rynku chłopca o kędzierzawych blond włosach. Na papierze miał trzy bułki - do sprzedania.

Poznała go. Czy to nie on towarzyszył przed wojną swojej matce, gdy prała w suterenie u Butscherów? Rodzice Marii byli zamożni, mieli w mieście wytwórnię wędlin, dwie parcele, kamienicę. Maria nosiła do sutereny jedzenie i kredki dla chłopca.

Na obozie harcerskim w roku 1946 zrobił piękne totemy z korzeni. Maria Butscher nie żyje od roku, w jej mieszkaniu została sękata Matka Boska, którą młody Hasior wymodelował na tamtym obozie.

Hufcowym był Zenon Remi, architekt po Politechnice Lwowskiej (jeszcze tego samego roku zajmie się nim bezpieka). Uradzili z Marią, że chłopiec jest zdolny, niech idzie do Zakopanego uczyć się stolarstwa artystycznego, żeby miał fach w ręku.

Pisał we wrześniu 1947 roku w życiorysie dla szkoły: "Lata dziecinne spędziłem na wsi. [...] Siódmej klasy Niemcy mi ukończyć nie pozwolili, dlatego że byłem za stary (15 lat). Więc poszedłem do warsztatów kolejowych na praktykę". Do końca wojny pracował w okopach. Przerwał pierwszą klasę gimnazjum, bo nie było go stać na naukę. "Od tego czasu mieszkam sam i sam się utrzymuję".

Przyjechała piękna blondyna

O ucieczce z domu tuż po wojnie opowiedział Zenonowi Remiemu, architektowi zakopiańskiemu (syn architekta - hufcowego z Nowego Sącza). Odpłynął na tratwie rzeczką Żeglarką, potem Dunajcem, coraz dalej i dalej, ale tratwa się rozpadła. Zenon Remi nie pytał, od czego młody Hasior uciekał. Wiadomo, że pozostawił za sobą domki i ogródki Wólek, dzielnicy Sącza; tam matka Waleria niedawno wyszła za mąż za Rudolfa, ślusarza. (Urodzi dwóch synów, obaj przyrodni bracia Hasiora są hydraulikami w Nowym Sączu). Niektórzy w mieście pamiętają, że mniej więcej w tamtym czasie ojczym wyrzucił go z domu. Zaprzecza tej wersji żona jednego z braci przyrodnich Hasiora.

Opowiadał Annie Żakiewicz (kustosz w Muzeum Narodowym w Warszawie) o matce - w konwencji bajki. Przyjechała piękna blondyna na jarmark do Nowego Sącza i dojrzał ją panicz. Między wierszami bajki wychodziło, że syn z tego związku był dzieckiem nieślubnym. Po wojnie Waleria Hasior pracowała w Nowym Sączu w zakładach owocowo-warzywnych. Miała piękną twarz, dużo paliła. Zmarła w roku 1984.

Koń zrzucił chłopca i poturbował, a ojciec czuwał nad łóżkiem syna, i pochylał się, i trzymał go za rękę... Tak naprawdę chłopiec od ciotek dowiedział się, że jego ojcem jest gospodarz z dzielnicy Chełmiec.

W wywiadzie wspomniał scenę bierzmowania. Biskup uderza go lekko w policzek, a on - zaskoczony - unosi się: "Powiem tacie!". Nie było taty. Dopiero w połowie lat siedemdziesiątych ojciec zaprosił syna po tym, jak sławny już Hasior wystąpił w telewizyjnym "Sam na sam". Wędliny, wódka, atmosfera nawet przyjemna. Pod koniec przyjęcia ojciec pyta: "Czy nie mógłbyś załatwić mojemu synowi zwolnienia z wojska?". Więcej się nie widzieli.

W latach pięćdziesiątych pisał ze studiów w Warszawie do Marii Butscher z okazji rocznicy ślubu jej rodziców: "Moi rodzice i środowisko, z którego wyszedłem, nie przysporzyło mi okazji do takich uroczystości. Moja Matka nie miała ani jednego ludzkiego wesela (a powinna ich mieć dwa)".

- Jeśli korzenie - zamiast dodawać sił - bolą, to się je odcina albo zastępuje mitem - mówi Anna Micińska (witkacolog), którą łączyły z Hasiorem lata przyjaźni.

Grzebyk

Po pierwszym półroczu, w liście do Marii Butscher, Stefania Strzelbicka ze szkoły Kenara zdawała sprawozdanie o Hasiorze: "Porządny, zdolny, obowiązkowy i zasługuje na poparcie [...]. Często byłam przejęta jego pesymizmem. Miałam wrażenie, że brak mu było tego ciepłego słowa...".

Potem odwiedzający jego wystawy i galerię w Zakopanem wpisywali do pamiątkowej księgi, że artysta dostrzega wszędzie śmierć ("Widzę ciemność pańskiej duszy") i że jego sztuka jest brzydka, przerażająca ("Za dużo okrucieństwa").

- Wyglądał dobrotliwie, ale jego wnętrze musiało być bardzo dramatyczne - mówi Barbara Gawdzik-Brzozowska, wdowa po zakopiańskim malarzu Tadeuszu Brzozowskim, przyjacielu Hasiora.

W książce "Hasior" Andrzej Banach pisze, że któregoś dnia wojny chłopak znalazł w ogrodzie zabitą Żydówkę, obok leżał jej grzebyk. Podniósł go, umieścił pod figurą świętej Kingi, zapalił trzy świece.

W latach sześćdziesiątych, kiedy uczył rzeźby w szkole Kenara, przyniósł na zajęcia żywego królika. Jaka jest jego forma, kolor, dlaczego wywołuje czułość. Kiedy już popieścili i opisali królika, zdarł ze ściany zasłonę. Na ścianie wisiał martwy królik, teraz analizowali różnice.

Do drzwi swego mieszkania-pracowni w internacie "Borek" przygwoździł pluszowego misia - nożem.

Tłumaczył po latach przyjaciołom, że okrucieństwo w jego sztuce bierze się z wojny, z przestraszonego dzieciństwa. A także z przykazań Bożych, z Ewangelii, z pierwszych lekcji religii, kiedy ksiądz opowiadał mu o królu Herodzie.

Aniołki, gimnastyka!

Ze stolarstwa artystycznego przenosi się na rzeźbę jeszcze na początku nauki w szkole Kenara. Mieszka wraz z trzydziestką kolegów w dwóch izbach willi "Poznanianka". Śpią na słomie. Nauczyciele rozdają uczniom chleb przyniesiony z domu. Polonista wykłada, siedząc na beczce z gliną. Halina Kenarowa uczy historii sztuki z pocztówek, które przywiozła z Paryża. Do pracowni zagląda jej mała córka, Anna Micińska, pasierbica Kenara (jej ojciec, pisarz i filozof Bolesław Miciński, zmarł we Francji).

Hasior zakłada w szkole harcerstwo. Wiosną 1949 roku rozwiązuje drużynę "na życzenie odgórne", jak pisze w liście.

Za parę miesięcy na zjeździe dyrektorów szkół artystycznych w Szklarskiej Porębie Kenar usłyszy o jednolitym, socrealistycznym programie nauczania. "Manualną zręczność w kopiowaniu z natury" należy kształcić poprzez rzeźbienie najpierw butelek, żarówek, potem ryb, raków, roślin, zwierząt, wreszcie - głów i pół-aktów. Kenar jako jedyny protestuje. Będzie odtąd atakowany za "formalizm", "żeromszczyznę", "artystostwo", figury świątków i "andersowski beret".

Czy Hasior wiedział, że bezpieka werbowała uczniów na donosicieli? Że Halinie Kenarowej zarzucano, iż uczy młodzież "Marsylianki" po francusku, defrauduje szkolne pieniądze (będzie przesłuchiwana przez UB)? Że Jerzy Borejsza, naczelny tygodnika "Odrodzenie" i prezes Czytelnika, wciąż kusi Kenara, by wstąpił do partii... "Władza leży dla pana na ulicy, tylko trzeba się po nią schylić". "Nie mogę się schylić, bo mam sztywne kolano" - Kenar przywiózł z obozu pracy w Essen gruźlicę kości.

W maturalnej klasie Hasior mieszka na parterze internatu "Borek", w wydzielonej z sali klitce. - Pełnił funkcję naszego wychowawcy - opowiada profesor warszawskiej ASP Stanisław Słonina, rzeźbiarz, wówczas pierwszoklasista. - O szóstej rano budził nas, skrobiąc w pięty: "Aniołki, gimnastyka!". Wrzesień, przymrozek, a my w podkoszulkach i dynamówach biegniemy za nim na Antałówkę. Młodzież piła, a on był zawsze trzeźwy. Budził respekt jako zaangażowany społecznie, wzorowy uczeń i sportowiec.

Stopa cała we krwi

Starszy o rok od Hasiora Józef Tejchma był wtedy przewodniczącym ZMP w Nowej Hucie. (Za kilka lat wejdzie do najwyższych władz PZPR. W połowie lat siedemdziesiątych, jako minister kultury, odwiedził Hasiora w Zakopanem. Zdziwiły go plakaty Stalina i Mao w pokoju artysty. "Były takie czasy, niech zostanie ich świadectwo" - powiedział Hasior. Wypili butelkę wódki). - Sport miał trzymać młodzież w ideowej dyscyplinie - opowiada Tejchma. - Intencje władzy były polityczne, ale młodzież chciała sportu dla samego sportu.

W zielonym dresie AZS-u Hasior biegał po Antałówce. - Zdyscyplinowany, od początku wiedział, co chce osiągnąć - wspomina malarz Arkadiusz Waloch, który przyjeżdżał wtedy z Katowic do Zakopanego na zimowiska. Towarzyszył Hasiorowi podczas eliminacji lekkoatletycznych w Krakowie przed olimpiadą w Helsinkach (1952). Hasior dobiegł do mety, zdjął buty. Kolec biegówek przebił podeszwę i utkwił w stopie - była cała we krwi.

Chciał sukcesów i będzie je miał.

Żółte buty na słoninie

Warszawa, rok 1952, jest studentem ASP. "Odczuwam wielki brak materiałów do historii sztuki i... butów". W mistrzostwach Warszawy w biegu przełajowym zdobędzie buty: żółte na słoninie, czeskie, za 340 złotych. Za pierwsze miejsce w spartakiadzie ASP dostanie półtora kilograma plasteliny.

W pokoju mieszkało ich pięciu, Hasior spał na podłodze.

Wieczorami ćwiczył biegi na cmentarzu radzieckim, bo teren był tam dobrze oświetlony, a alejki wyrównane.

Nagroda w kolejnych mistrzostwach Warszawy - aparat fotograficzny (ktoś mu go ukradnie).

Maria Butscher przysyłała: marynarkę (plecy - 45 cm, rękawy - 63, długa - 65), kiełbasę, pieniądze, włóczkowy sweter, szalik... i tak przez pięć lat. Na kartach pocztowych z nadrukiem "Każda tona węgla to pocisk przeciwko podżegaczom wojennym" donosił jej, że startuje w mistrzostwach Polski w biegu na przełaj w Olsztynie, akademickich mistrzostwach w Poznaniu i Centralnym Biegu Narodowym. A także w zawodach z okazji Zlotu Młodych Przodowników.

W ZG AZS wygłosił pogadankę na temat sztuki współczesnej - płacą mu 100 złotych. Za 700 złotych - od Zarządu Rolnego - kupił sobie płaszcz.

Michał Gąsienica Szostak, wówczas uczeń szkoły Kenara, dziś przewodniczący Rady Miasta w Zakopanem, wspomina obóz AZS w Rożnowie: - Przyjechał z albumami: Matejko, Chełmoński, i mówił nam o polskiej sztuce XIX wieku.

Bo władze sportowe przy Centralnej Radzie Związków Zawodowych znalazły w nim znakomitego instruktora kultury - ślą go z wykładami o sztuce na obozy sportowe, a on wreszcie najada się do syta. "Przytyłem 3 kilogramy" - pisał swej opiekunce.

Mało widać, żaden wiatr nie wieje

Najcięższy egzamin w uczelni artystycznej - kpi w liście Hasior - to ekonomia polityczna. Atmosfera w Akademii duszna: "...Otwarto tylko jedno okno na wschód. Mało widać, żaden wiatr nie wieje". Odwiedził wystawę malarstwa ukraińskiego. "Deklaratywne, optymistyczne na zamówienie krytyki [...]. Chore na ścisły reporterski styl. [...] To nie taka powinna być sztuka państwa najnowocześniejszego na świecie. Przecież my mamy nowiutkie, [...] niezwykle szybkie w obrotach metody rządzenia i organizacji życia społecznego. Dlaczego nasza sztuka jest w stylu akademizmu XIX wieku?".

Andrzej Osęka, krytyk sztuki, mówi, że w słowach "nowiutkie metody rządzenia" Hasior niekoniecznie skrywał kpinę czy ironię. - Wszyscy wtedy byliśmy schizofreniczni.

Anna Micińska nie ma wątpliwości, że z tych metod kpił.

Na akademii pierwszomajowej dostaje dyplom przodownika pracy społecznej, trzy kilogramy plasteliny i bilet wstępu na metę Wyścigu Pokoju. "Warto być przodownikiem - pisze. - Siła mas ludowych rzeczywiście jest wielka, w tłoku na stadionie zanotowano kilka złamań".

"Zamianowano mnie organizatorem grupy ZMP" - donosi rok po śmierci Stalina. I dopisuje strofkę: "Rozkwitł już róży kwiat/ słowik rozpoczął swe trele/ jaki piękny jest świat/ ze Związkiem Radzieckim na czele".

Kiedy rok po Październiku 24 studentów ASP wybrało się do Francji, połowa została na Zachodzie. A Hasior wrócił. "Bo moje źródło energii jest tutaj" - powiedział w filmie.

Małpka na salonach

- Władek, jako to dziecko bez korzeni, dał sobie wmówić, że gdyby nie Polska Ludowa, toby gęsi pasał - mówi Anna Micińska.

Michał Jagiełło, dyrektor Biblioteki Narodowej, poznał Hasiora w latach sześćdziesiątych w Zakopanem. Jagiełło był już wtedy w partii (w 1980 r. dojdzie do stanowiska zastępcy kierownika Wydziału Kultury KC PZPR). Mówi o sobie: kmiecy syn, z bogatego chłopskiego domu z tradycjami. - Z inteligenta o rodowodzie takim jak mój, czy Hasiora, choćby osiągał szczyty sukcesów, wychodziła od czasu do czasu nieufność do "panów z miasta". Jakiś rodzaj kompleksu, podejrzliwość, że biorą go tam za małpkę, a jutro znowu będzie dla nich chłopkiem. Dlatego byliśmy podatni na hasła "pracy u podstaw", a reżim to wykorzystywał i często na nas żerował.

Józef Tejchma, jak Hasior, wyszedł z wiejskiej biedy. - Wiedziałem, że PRL daje mi szansę, bez tych przemian społecznych nie przekroczyłbym murów liceum w Łańcucie.

- Jeśli trzeba było pokazać za granicą Polskę trochę bardziej nowoczesną od krajów "obozu", to wysyłaliśmy prace Hasiora - mówi Tejchma. Kiedy jako minister kultury odwiedził w roku 1977 Finlandię, ówczesny premier Kalevi Sorsa stwierdził, że Hasior - obok Wajdy i Pendereckiego - jest symbolem dzisiejszej Polski. - Jednak Hasior nigdy nie szukał kontaktu ze mną, gdy byłem ministrem, w przeciwieństwie do innych wybitnych twórców - dodaje Tejchma.

Michał Gąsienica-Szostak przypomina sobie, że wielbicielką sztuki Hasiora była Alicja Solska-Jaroszewiczowa, żona wicepremiera, potem premiera. Odwiedzała artystę w Zakopanem. A w stanie wojennym pojawił się na wernisażu Hasiora w Zakopanem Jerzy Urban.

Będą nazywali artystę: "pieszczoszek władzy".

Klękali i całowali

Odwilż w kulturze, za rok wybuchnie Październik. Co poniedziałek Hasior spotyka się z kolegami w kole naukowym. Jedną z prelekcji Hasior poświęca poglądom estetycznym w minionym dziesięcioleciu. Wystąpienie przeplata śmiesznymi cytatami z przemówień ministra kultury. "Chcemy wyjść z Akademii na place budowy - notuje w styczniu 1955 roku - i o sakramentalnie ważnych sprawach dowiadywać się przez osobisty kontakt z rzeczywistością. Musimy widzieć i słyszeć prawdę, dość fotomontażu, jaki podaje nam prasa!".

Wspólnie z uczelnią teatralną i muzyczną organizują klub filmowy. "Jest to zwycięstwo sił oddolnych" - cieszy się.

Na spotkaniu z artystami z Ukrainy, w obecności "czynnika" ze Związku Artystów Plastyków, Hasior atakuje konserwatyzm uczelni. "Zdobyłem publikę i studentów, a profesorzy to ryby: nie mówią, a pływają".

W połowie roku 1955 Warszawa stroi się do V Światowego Festiwalu Młodzieży i Studentów "O Pokój i Przyjaźń". W listach Hasiora czuć entuzjazm: lepi kukły, robi kwiaty z bibuły, maluje plansze, które ozdobią ulice, estrady, wystawy, place, ściany i statki na Wiśle. Robotnicy kończą w pośpiechu Stadion Dziesięciolecia.

- Hasła mówiły o pokoju i demokracji - wspomina Józef Tejchma - ale naprawdę chodziło o zdobywanie wpływu na młodzież, wszystkim kierował Komsomoł radziecki. Panował nastrój siły, radości, to musiało działać.

Zniknęła sztywność. Na ulicy chłopcy klękali na chusteczkach i całowali obce dziewczyny. Warszawa zobaczyła Murzynów. Przez tydzień w mieście trwał piknik.

Hasior nie wspomina w listach - a może nie wszystkie się zachowały - o innym wydarzeniu tego lata. Wystawie buntowniczych młodych twórców w Arsenale. - Ta sztuka pokazuje smutek, a nasza rzeczywistość musi być radosna - tłumaczył wicepremier Jakub Berman, odpowiedzialny za kulturę, zdejmując z kolumn "Trybuny Ludu" przychylną recenzję z "Arsenału".

Legitymację do kosza

Jesienią 1955 roku przyniósł na Wiejską, do redakcji "Po prostu", artykuł "Pod kloszem Akademii".

Z tygodnikiem współpracował Andrzej Osęka, widywał Hasiora kilkakrotnie. - Przystojny, ze szczerą, prawdziwą twarzą - wspomina. - Pisał, że Akademia jest zamknięta na świat. Miał poczucie, że nie tylko socrealizm zamykał twórcom usta, lecz także postimpresjonizm, którego wyznawcy - usunięci w stalinizmie - opanowali teraz wszystkie uczelnie w kraju.

W tym samym czasie Hasior rozważał decyzję wstąpienia do PZPR. "Mój okres>>służby<<<
Cóż mogła odpowiedzieć, proszona w liście o radę, Maria Butscher?

Jej wytwórnię wędlin upaństwowiono. Dom zasiedlono przymusowymi lokatorami. Rodzice sprzedali parcele, teraz wyprzedawali srebrną zastawę. Maria nie mogła dostać pracy - zatrudniła się na czarno w prywatnym sklepiku, potem trafiła do banku. W roku 1952 Podstawowa Organizacja Partyjna banku odebrała jej stopień referenta i obniżyła uposażenie. Podano nawet powody: jej zabity w obozie mąż był przed wojną sędzią, a jej siostra mieszka w Londynie.

Hasior nie wstąpił do partii. Gdy nadszedł Październik, profesor Stanisław Słonina, wówczas student ASP, zobaczył go, jak w holu akademika "Dziekanka" demonstracyjnie wrzuca legitymację ZMP do kosza.

Jako pracę dyplomową przedstawił ceramiczne Stacje Męki Pańskiej, które wykonał na zamówienie proboszcza kościoła farnego w Nowym Sączu.

Ruch kołowy i pieszy po krętej drodze

Kenar umierał na raka. Dwa lata przed jego śmiercią, w roku 1957, Hasior zaczął uczyć rzeźby w Zakopanem. Zamieszkał na parterze internatu "Borek", Jagiellońska 3c, wśród buków. Pierwszego dnia Kenar przedstawił go klasie. Na ścianie wisiało malowidło Hasiora "Ruch kołowy i pieszy po krętej drodze" - z czasów uczniowskich. "Zrobiło mi się jakoś dziwnie w okolicy serca" - zanotował Hasior.

Widelec jest przedmiotem neutralnym. Z kompozycji widelca z mięsem rodzi się dramat. Co innego wyraża blacha gładka, co innego - poszarpana. Jakie uczucia wzbudza drapanie nożyczkami po szybie, tłuczenie szkła? - pytał uczniów.

Zabierał ich nad potok, wznosili pomniczki z tego, co znaleźli. Na Gubałówce przybierał z nimi kwiatami uschnięte drzewa. Podpalał kopkę siana, by zanalizowali żywioł ognia.

Urszula Kenar, scenograf w Starym Teatrze w Krakowie, miała zajęcia z Hasiorem w połowie lat sześćdziesiątych. - Uruchamiał naszą wyobraźnię. Uświadamiał, że emocje można przełożyć na formę - różnymi środkami w różnych dziedzinach.

Jako zadanie maturalne miała wykonać rzeźbę ruchomą i zmienną. Skomponowała odwracające się kwadraciki, które mieniły się kolorami. - Chodziło nie o stworzenie dzieła, ale o moje doświadczenie: o czym myślałam, jak poznawałam materiał, jak kopałam w swojej wyobraźni.

- Dostałam kawałek drewna - wspomina Anna Luścińska-Jagiełło (dziś zajmuje się fotografią artystyczną). - Trzeba było w nim zrobić dwie przeciwstawne formy. Jedną stronę wypolerowałam, drugą zostawiłam z zadziorami... Pamiętam jego wzrok, wyrażający łagodność i dystans.

Pisze Zadkine do Malraux

Żona Joanna (poznał ją w Akademii) urodziła mu w roku 1958 synka Jana. "To naprawdę gwiazdka na tym brudnym świecie" - pisał o dziecku. Jan Hasior, informatyk, pamięta z tamtego czasu swój kojec, ciasnotę, owczarka coli Togo i że rodzice nosili go na Antałówkę w balii. W roku 1960 Joanna wyjedzie z dzieckiem do Warszawy, nigdy nie wróci.

Hasior zobaczył już francuski gotyk, Norymbergę, Monachium, Brukselę, Włochy. Przez siedem miesięcy (1959/60) przemierzał Europę czerwoną jawą 250. W Paryżu odwiedzał w pracowni wielkiego rzeźbiarza Ossipa Zadkina. Hasior pokazał mu zdjęcia swoich rzeźb.

"Ośmielam się zwrócić Pańską uwagę na młodego rzeźbiarza polskiego - pisał Zadkine do Andre Malraux, ówczesnego ministra kultury - bez wątpienia zostanie jednym z najważniejszych twórców sztuki polskiej".

Czasem udało mu się sprzedać rzeźbę, którą zrobił nocą na hotelowym stoliku. Dla zarobku występował z objazdowym teatrzykiem Piast, trochę grosza przysłała mu z Londynu siostra Marii Butscher. W drodze od miasta do miasta wyśpiewywał zza kierownicy motoru nieprzyzwoite piosenki. W dzienniku podróży pisał, że w dalszym ciągu nie wie, jak się rzeźbi, ale może to, co przeżył, sprawi, że będzie lepszy i pokorniejszy wobec wysiłku innych. Przywiózł synkowi muszelki z Morza Śródziemnego.

W jego zakopiańskiej galerii wiszą pomalowane na stare złoto, sfatygowane buty. Podobno te same, w których zwiedzał Europę.

Szczypce chirurgiczne z wężową szczęką

Prosił uczniów, by znosili mu stare ramy, kawałki luster, szmatki, żelastwo, części garderoby - tworzywo jego pierwszych assemblages (montaży). Barbara i Tadeusz Brzozowscy podrzucili - po przeprowadzce - stare garnki. Od Anny Micińskiej dostał wózek po jej bliźniakach, ich buciki, misie i lalki, podszewkę płaszcza (wszystko wykorzystał). Ucieszyły go bardzo szczypce chirurgiczne do chwytania ścięgien, zakończone wężową szczęką - od Andrzeja Osęki. Mieszkanie-pracownia obrastało w przedziwne przedmioty. Jedni byli wstrząśnięci, inni się śmiali: szmaciarz, zbiera swoje dzieła po śmietnikach.

"Przecież ten rodzaj działań istnieje od początku świata - powie Hasior po latach w telewizyjnym "Portrecie" - a wynika z [...] potrzeby, by nadawać przedmiotom i rzeczom inne, niż ich codzienne, utylitarne, znaczenie. [...] Tak jak w ludowych opowieściach funkcjonują latające dywany, siedmiomilowe buty i czapki-niewidki, tak jest i szansa wśród milczących, czekających przedmiotów, że ktoś - artysta - zechce ten przedmiot wziąć do ręki i uruchomić sferę zawartych w nim poetyckich znaczeń".

Andrzej Osęka: - Tworzył rzeźby nie z gipsu, kamienia, drewna, tylko z tego, co znalazł. Tak się na świecie robiło - ale inaczej. Jeśli Marcel Duchamp mianował rzeźbą pisuar albo suszarkę do butelek, to powstałe dzieło nie miało charakteru sakralnego: banalny przedmiot postawiony na cokole zmieniał jedynie w naszych oczach znaczenie. A Hasior - w tym, co znalazł - szukał lokalnego sacrum. Czuło się w jego dziełach, że artysta rozumie otaczający go świat kultury.

Obrazy wiszą w powietrzu, Malraux zatrzymuje się

Jego pierwsza wystawa indywidualna w Teatrze Żydowskim w Warszawie (1961) wywołała szok.

- Krytyka była zdezorientowana, bo te dzieła nie przypominały niczego, co dotyczczas w Polsce prezentowano - mówi Anna Micińska. Ktoś wpisał w księdze: "Panie, ale świat tak nie wygląda". Rok później Ryszard Stanisławski, krytyk sztuki, pokazał cztery prace Hasiora na zbiorowej wystawie "Metafory" w Zachęcie. (Wśród nich "Trzęsienie nieba" - samolocik wypuszcza futrzaną smugę, rozpruwa nią niebo z blachy).

Profesor Aleksander Jackowski, socjolog, antropolog kultury, pracował na początku lat sześćdziesiątych w Instytucie Sztuki. - Poszliśmy do towarzysza Antoniego Łyżwańskiego, który w KC odpowiadał za artystów plastyków, i namawialiśmy go, żeby na Biennale w Wenecji wysłać obrazy Hasiora. Powiedział, że powinniśmy tam pokazać to, co jest sprawdzone, związane z realizmem.

- Po Październiku - mówi Anna Micińska - władza przestała się wtrącać w kierunki artystyczne. Ale Biennale to była impreza prestiżowa, państwowa. Decydenci - najczęściej ciemniaki, dla których już Cybis był zbyt awangardowy - eksperymentu artystycznego Hasiora nie potrafili zrozumieć ani zaakceptować. Kiedy wysłali wreszcie jego rzeźby na Biennale w roku 1970, było już za późno, nie wywołały echa.

Andre Malraux otwierał wystawę polskiego malarstwa nowoczesnego w Paryżu w roku 1969. Ryszard Stanisławski prowadzi pisarza z sali do sali. Na ścianach Witkacy, Strzemiński, Kobro, Kantor, Nowosielski... Pisarz zatrzymuje się w sali Hasiora - wygląda jak kaplica, prace wiszą w powietrzu. - Gdybym miał przyznać nagrodę - mówi Malraux - dałbym ją temu artyście.

I nie będzie to żadne gnuśne granie

"Sturm und Drang", okres burzy i naporu, tak Anna Micińska nazywa lata sześćdziesiąte i początek siedemdziesiątych w twórczości Hasiora. Artysta wymyśla nowe typy dzieł: sztandary, szklane pomniki, Sebastiany (pomniki odlane w wykopanej w ziemi formie).

Spotykali się z Anną Micińską w szkole, uczyła u Kenara języka polskiego. Jednocześnie pracowała w Muzeum Tatrzańskim, rano przechodziła koło warsztatów szkolnych. W słoneczne dni siadywali na pojemnikach z gliną przed budynkiem: Hasior, malarz Tadeusz Brzozowski - po śmierci Kenara przez kilka lat dyrektor szkoły, rzeźbiarz Antoni Rząsa. Przystawała na chwilę, czasem szła z Hasiorem do Empiku na kawę.

Popołudniami dzwonił: "Zrobiłem knota, przyjdź, wymyśl mi tytuł". Wymyśliła na przykład: "Rzeźnia numer 6" (zmieniony później w katalogach na - 5).

Pisała wstępy do katalogów z jego wystaw, przepisała na maszynie jego dziennik podróży motorem po Europie. Słuchali muzyki, oglądali razem albumy.

- Może lepiej od niego znałam historię sztuki: nazwiska, daty, ale to on bezbłędnie wnikał w głąb każdego dzieła - wspomina Anna Micińska. - Nazywałam te rozmowy otwieraniem oczu. Na spacerach zatrzymywał się co chwila, by zauważyć rytm bierwion złożonego w sągu drewna, plątaninę śladów odciśniętych w błocie czy śniegu, grę świateł nad strumykiem, dramatyzm wykrotu powalonej halnym jodły. Wszystko to w jakiś sposób napędzało jego twórczość. Niektóre jego prace odnosiły się wprost do dzieł literackich, inne same dają się czytać jak przypowieść, epitafium, fraszka czy paradoks.

Jan Hasior pamięta, jak z ojcem oglądał zdjęcia z happeningu urządzonego przez artystę na Antałówce. Oto "Ostatni koncert", płonie fortepian postawiony na sztorc. Artysta opowiadał: "Będziemy grali muzykę podniosłą, dlatego instrument stoi. I nie będzie to żadne gnuśne granie - wskazuje na noże, sterczące z klawiatury - tylko granie ostateczne. A muzyka będzie płomienna".

W roku 1974 pokazał swoją twórczość w Zamku Królewskim w Warszawie. (Wśród eksponatów - słynny wózek, poświęcony dzieciom Zamojszczyzny. W wózku piasek, świece i krzyże). Zamek był w budowie - podłoga betonowa, ściany z nagiej cegły. - Te surowe wnętrza potęgowały energię, jaka tkwiła w jego sztuce - wspomina Anna Micińska. - Ustawiały się kolejki, Warszawa padła na kolana.

Jednym ciosem zrzucił mężczyznę ze stołka

W powieści z kluczem "Hotel klasy Lux" Michał Jagiełło pokazuje partyjne rozgrywki w Zakopanem na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Jagiełło od roku 1964 pracował w GOPR, po Marcu uczył języka polskiego w szkole Kenara.

W książce wspomina Hasiora jednym neutralnym zdaniem.

- Obu rozsadzała pasja działania - opowiada Anna Micińska. - Jagiełło mówił: "Jak się nie zapiszę do partii, to nic nie zrobię; my, młodzi, rozwalimy ją od środka". Hasior miał w sobie na tyle instynktu, że w partię się nie angażował, choć był z urodzenia społecznikiem. Stworzył sobie własne, niezależne pole działania.

W piwnicy obecnego "Morskiego Oka" założył klub plastyków. Tam odbywają się wystawy, przyjeżdża z Krakowa Piwnica Pod Baranami. W Empiku u Danuty Rejdych współtworzy - z Micińską, Brzozowskim, Rząsą, Walochem - galerię Pegaz, każdy wystawiający artysta musi zostawić jedną pracę na rzecz przyszłej galerii sztuki współczesnej.

Organizuje z przyjaciółmi zakopiańskie Lutowe Salony Grafiki i Marcowe Salony Malarstwa. Z Grzegorzem Dubowskim z warszawskiej telewizji realizują doroczne Przeglądy Filmów o Sztuce.

W Marcu '68 od Haliny Kenarowej, wicedyrektorki szkoły, UB zażądało listy uczniów i nauczycieli - "syjonistów". Wzruszyła ramionami, trzy miesiące później została zwolniona.

Tej wiosny Piotr Skrzynecki, twórca Piwnicy Pod Baranami, odwiedził Zakopane. Wieczorem usiedli z Hasiorem w restauracji, zamówili wódkę. Kiedy Skrzynecki wyszedł do toalety, odezwał się mężczyzna przy barze: - To co, panie Hasior, z tym Żydem pijesz? Jednym ciosem Hasior zrzucił mężczyznę ze stołka.

Opowiada Anna Micińska. - W szkole zaczęły się partyjne porządki. Na fali czystek nowy towarzysz - dyrektor, plastyk beztalencie, pozbył się nauczycieli rzeźby i malarstwa, których sukcesy mogłyby mu zagrozić. Pod różnymi pretekstami zmusił do opuszczenia szkoły m.in. Brzozowskiego, Rząsę i oczywiście Hasiora.

Dyrektorem Muzeum Tatrzańskiego został towarzysz Zrost, wcześniej twórca i dyrektor muzeum Lenina w Poroninie (wywieziony stamtąd na taczkach po Październiku). Anna Micińska rzuciła wtedy pracę w muzeum i wyjechała.

- Środowisko - żywe i prężne, które kipiało od chęci działania, rozpadło się. Każdy zamknął się we własnej pracowni i robił swoje.

My, od "Ognia", wykończymy cię

Dwa lata wcześniej, jesienią 1966 roku, odsłonięto awangardowy pomnik Hasiora na górze Snozka koło Czorsztyna. Ażurowa konstrukcja, najeżona kolcami, drapie niebo. Wiatr gra na specjalnie zamontowanych fletach. Na płycie leżą postacie pomordowanych. U ich stóp, w szerokich rynnach, płonie wieczny ogień. Inskrypcja głosi: "Wiernym synom Ojczyzny poległym na Podhalu w walce o utrwalenie władzy ludowej".

Wysypują się ludzie z autokarów zakładowych, mały Jan Hasior stoi w tłumie, podziwia kompanię honorową. Góry niosą echem słowa przemówień i muzykę orkiestry.

- Czy ten ogień jest tu absolutnie konieczny? - pytali artystę partyjni towarzysze podczas odsłonięcia. - Konieczny - odpowiadał.

Niepokoił ich ten symbol. Każdy w okolicy wiedział, że "Ogień" to pseudonim majora Józefa Kurasia, górala z Waksmundu, dowódcy działającego tuż po wojnie na Podhalu zgrupowania partyzanckiego "Błyskawica". Zaufał nowej władzy, został komendantem powiatowym UB w Nowym Targu. Uprzedzony, że chcą go aresztować, wrócił do lasu. Jego ludzie rozprawiali się z tymi, którzy współpracowali z komunistami, był panem Podhala, jego legenda trwa tam do dzisiaj. Postrzelony w obławie i schwytany, zmarł w Krakowie w roku 1947.

Zgasł ogień, zamilkły flety. Dziś z konstrukcji zwisa płatami farba. Wyrwano trzy litery z napisu. Ktoś nabazgrał: "Pomnik Żydo...zdrajcom. Ku pamięci UB, PPR, KBW. Szatan 666". I domalował odwrócony krzyż.

Maciej Pinkwart, historyk, autor przewodników po Zakopanem, widział listy z pogróżkami, jakie w latach 90. dostawał Hasior z powodu pomnika. "Pachołek komuny". "My, partyzanci od>>Ognia<<<<, wykończymy cię".

W Paryżu Jan Lebenstein powiedział do Anny Micińskiej: "Artysta tej miary na pewne rzeczy nie powinien był sobie pozwolić".

Hasior tłumaczył w latach dziewięćdziesiątych, że jego marzeniem było zrobić pomnik grający, a inskrypcja go nie obchodziła. Mówił w filmie przed rokiem: "Chciałem zagrać tym, którzy polegli w bratobójczej walce. Nie osądzając ani lewej, ani prawej strony". W innym filmie stwierdził, że podawanie w wątpliwość jego moralnej kondycji - jako autora pomnika - jest absolutnie nie na miejscu.

- Wielu twórców używało w tamtych czasach najrozmaitszych podstępów, aby - nie rezygnując z przesłania - ocalić dzieło przed cenzurą - mówi Anna Micińska. - Hasior nie stawiał przecież pomnika Leninowi czy Dzierżyńskiemu. Nikt z nas - Brzozowski, Rząsa, moja matka - nie powiedział mu wtedy: "Nie bierz tej roboty, wchodzisz w paskudną, dwuznaczną sytuację". Cieszyliśmy się, że przekroczy nowy etap w swojej twórczości. "Tygodnik Powszechny" też zachwycił się pomnikiem, choć nie musiał. Po latach łatwo jest wydawać cenzurki moralności: "Pieszczoszek władzy", "Koniunkturalista"... To ulubione zajęcie specjalistów od "hańby domowej".

Zbijał knoty i zastępował nimi oryginały

Opowiadał w wywiadach: przychodzi na wystawę i nie znajduje niektórych swoich dzieł, bo właśnie cenzura kazała odstawić je do magazynu. Kiedy w roku 1968 miał wystawiać w prestiżowym, sztokholmskim Moderna Museet, zapakował eksponaty, wynajął ciężarówkę i przewiózł je do Warszawy. Rano celnicy rozbili skrzynie i, chichocząc, zaczęli wyjmować dzieła. Pracownicy Biura Zagranicznego Desy wszczęli awanturę: kto podpisał zgodę na pokazanie takich prac, to kompromitacja polskiej kultury! (Sztokholmska wystawa otworzy Hasiorowi drogę do Paryża).

Za granicą łapał kontakty, prosił o zaproszenie. Finansował swoje podróże, sprzedając chyłkiem prace na Zachodzie. Potem w hotelu zbijał knoty i zastępował nimi oryginały, żeby w drodze powrotnej celnicy się nie doliczyli, że czegoś brakuje. Dolary szmuglował w bucie.

W roku 1975 w ankiecie krytyków sztuki, zrzeszonych w sekcji polskiej AICA, został uznany (wspólnie z Brzozowskim) za najwybitniejszego polskiego twórcę trzydziestolecia.

Wciąż mieszkał w "Borku", jego sztandary, rzeźby i obrazy gniły w szopie. Od lat siedemdziesiątych starał się o zgodę na adaptację starej leżakowni przy dawnym sanatorium "Warszawianka" na galerię.

Michał Gąsienica-Szostak był dyrektorem szkoły Kenara w latach 1973 -1981. - Wzywali mnie od czasu do czasu do komitetu miejskiego PZPR. Mówiono tam, że Hasior chce galerię, a nie popiera władzy, że dwie osoby w mieście bojkotują wybory: ksiądz i Hasior.

Dopiero "Solidarność" przyśpieszyła sprawę. Leżakownię otrzymało Muzeum Tatrzańskie - z przeznaczeniem na galerię Hasiora. Otwarto ją jesienią 1984 roku. Artysta zamieszkał na górze, w pokoiku z kuchnią, za cenę dwóch dzieł podarowanych rocznie muzeum.

Nigdy nie miał własnego mieszkania. Żył skromnie - zupki z mrożonek, koszula dżinsowa. Gdy przyjechało pogotowie, to okazało się, że nawet nie ma porządnej piżamy. Dostawał około 500 złotych emerytury. Niedawno urzędniczka kazała mu udowodnić, że jest artystą plastykiem. Powiedział, że nie będzie udowadniał.

Życie jest jedno i krótkie

Forum Zakopiańskie składało się z rozdyskutowanych trzydziestolatków - architekt, muzealnik, muzyk, plastyk, wśród nich Maciej Pinkwart. Właśnie wybuchła "Solidarność".

Kiedy w Warszawie we wrześniu 1980 roku powstał Komitet Porozumiewawczy Stowarzyszeń Twórczych i Naukowych (do negocjacji z rządem w sprawie cenzury, prawa prasowego, szkolnictwa, twórców eliminowanych z życia kulturalnego), Forum uznało się za zakopiański oddział Komitetu. Przewodniczącym zostaje Hasior, jego zastępcą Pinkwart. Spotykają się co dwa tygodnie. Opracowują program szkoły artystycznej. Hasior zostaje członkiem Komitetu Organizacyjnego Kongresu Kultury Polskiej. W grudniu jedzie do Warszawy na Kongres.

Zapadają decyzje w sprawie leżakowni. Jeszcze przed 13 grudnia Zenon Remi opracowuje projekt i rozpoczyna się budowa.

W nowym gmachu Muzeum Przyrodniczego przy rondzie kuźnickim artysta przygotowuje wielką indywidualną wystawę. Otwiera ją, w obecności Jerzego Urbana, w czwartym miesiącu stanu wojennego.

- Popełnił dwa błędy - ocenia Anna Micińska. - Zrobił tę wystawę i nie zbojkotował Urbana oraz nie odmówił, gdy pod koniec roku 1982 generał Jaruzelski zaprosił go do Narodowej Rady Kultury.

- Mógł przyłączyć się do bojkotu i nie otwierać wystawy - zastanawia się Zenon Remi - ale czy dostałby wtedy leżakownię?

Michał Gąsienica-Szostak: - W tamtym czasie Tadeusz Brzozowski nie wystawiał. Hasior rozszedł się ze swoim środowiskiem.

W Nowy Rok 1983 pisał do Hanny Kirchner (historyka literatury): "Zakopiańska wystawa [...] poskutkowała - wyprowadziłem się z rozwalonej szopy i dziesięć skrzyń eksponatów jest w suchym, bezpiecznym miejscu [...]. Ale zwycięzcą się nie czuję".

- Traktował świat i ludzi w dużej mierze instrumentalnie, dla swoich celów, bo miał dojmującą świadomość, że życie jest jedno i krótkie, i że jest wielkim artystą - Anna Żakiewicz, kustosz w Muzeum Narodowym w Warszawie, przyjaźniła się z Hasiorem od połowy lat siedemdziesiątych. - Takie głupstwa, jak kto jest u władzy - w gruncie rzeczy go nie obchodziły.

A trzeba było szaty targać

Z Michałem Jagiełłą Hasior spotkał się na ulicy Kościuszki, trwał stan wojenny. Jagiełło wiedział o wystawie Hasiora (Zakopane huczało, że podał Urbanowi rękę). Hasior wiedział, że Jagiełło 13 grudnia rzucił stanowisko w KC i legitymację partyjną. - To pan jest teraz opozycjonista - artysta rozłożył ręce - i ma pan mi pewno za złe.

W filmie z 1998 roku "Nie buduję już pomników" Urszuli Dubowskiej i Pawła Sosnowskiego tak tłumaczył tamtą swoją postawę: oto słyszał wokoło protest - cudowny, szlachetny, lecz bezsilny. Szło o sprawę - dla niego - życia i śmierci: być praktykującym artystą albo nie. Stan wojenny dotykał go, ale nie dotyczył emocjonalnie. - Miałem prawo tamtej ciemnej nocy tak pomyśleć - ja będę pracował. A trzeba było okazać się patriotą i targać szaty.

- Kiedy umarł - mówi Michał Jagiełło - wyrzucałem sobie, że nigdy nie poszedłem do niego i nie powiedziałem: "Przecież obaj jesteśmy jakoś popaprani, porozmawiajmy".

Rodzaj śmierci

Poeta, który wcześniej zbierał podpisy w sprawie leżakowni, teraz przestał się witać z Hasiorem.

- Koleżanka, historyk sztuki, miała zamiar odwiedzić Hasiora, był rok 1984 - opowiada Anna Żakiewicz. - W Zakopanem ludzie z branży dali jej do zrozumienia, że należy do dobrego tonu bojkotować artystę.

- To był rodzaj śmierci cywilnej - mówi Anna Micińska. - Poodwracali się od niego koledzy, krytycy, jego kariera się załamała nie z powodu kryteriów artystycznych, lecz moralnych - że w stanie wojennym dał plamę. Kiedy widziałam potem, jak on sam się z tym męczy, było mi go żal. Niewspółmierność "kary" do "winy" była przytłaczająca. Ostracyzm środowiska był podszyty mściwą radochą: "Ale sobie nogę podłożył, jeden rywal mniej!".

W roku 1985 odwiedziła go w galerii Anda Rottenberg, historyk sztuki i krytyk, dziś dyrektor warszawskiej Zachęty. - Zrobił sobie z tej galerii sanktuarium. Siedział i czekał na zwiedzających. Widać było, że to już jest koniec Hasiora. On w stanie wojennym poszedł pod prąd, wysunął się za daleko, czego się nie wybacza, bo w Polsce panuje taki etos, że kolaboracja jest w złym tonie. W latach osiemdziesiątych zwracało się głównie uwagę na postawę; postawa i wartość dzieła były uznane za tożsame. W wielu muzeach w kraju odstawiano wtedy obrazy Hasiora do magazynów. A potem moda się zmieniła, sztuka się zmieniła, a on stopniowo gorzkniał. Nigdy nie stworzył szkoły i sam się do żadnej nie przypisał. Nie wszedł do bohemy. Był postacią osobną, zawsze samotną.

Ryszard Stanisławski pokazał dzieła Hasiora w Centrum Pompidou w Paryżu w 1983 roku, na wielkiej zbiorowej wystawie polskiej sztuki nowoczesnej. Na tarasie dachu Hasior zainstalował "Krzew gorejący" - tragiczne, nagie drzewo, którego konary zamieniały się w ręce. Miało zapłonąć, ale straż pożarna nie wyraziła zgody.

- Najcenniejsze rzeczy tworzył w latach sześćdziesiątych - mówi Ryszard Stanisławski - potem wydawało mi się, że to, co miał do powiedzenia, już powiedział, że się powtarza.

W cudzysłowie

Lubił mówić o sobie "Mistrz" - w trzeciej osobie. Kiedyś wnuk grzebał w jego rupieciach i bez przerwy się dopytywał: - Dziadku, a co to jest? Hasior zwrócił się do syna: - Czy on nie mógłby mi mówić "Mistrzu"?

- Brał rzeczywistość w cudzysłów - wspomina Anna Żakiewicz. - Ironiczny, z dystansem, szalenie witkacowski.

Dwa lata temu Muzeum Narodowe zaproponowało mu wystawę retrospektywną. (Wyjątkowo, bo nie urządza wystaw żyjącym artystom polskim. Uznało jednak twórczość Hasiora za zamkniętą). Powiedział Urszuli Dubowskiej, która realizowała o nim film, że nie chce pośmiertnej wystawy za życia.

W ostatnich latach nie pozwalał się fotografować.

Ruch ku nadziei

Wiosną 1988 roku udał się w podróż artystyczną do Moskwy, Tallina, Helsinek, Brukseli, Bochum. Wrócił już po wyborach czerwcowych, do nowej Polski. Lata dziewięćdziesiąte nazwał czasem dezynfekcji ideologicznej.

- Niepokoił się, czy galeria nie jest zagrożona - wspomina wicedyrektor Muzeum Tatrzańskiego Grażyna Tatar. - Dopytywał się o naszą sytuację finansową.

W galerii na piętrze urządzał pokazy slajdów, spotkania teatralne, koncery, wystawy dzieł młodszych malarzy. - Był kimś w rodzaju eksponatu muzealnego, aktorem, który wiązał tę całą dekorację - mówi Barbara Gawdzik-Brzozowska.

Maciej Pinkwart: - Był chyba jednym z ostatnich zakopiańczyków, wokół których gromadziły się te garstki ludzi tworzących.

Wylew w listopadzie spowodował niedowład prawej ręki. Przeniósł warsztat do kuchni i układał nowe cykle slajdów. Przestał się golić, prawie nie mówił. - Władek - niepokoiła się Danuta Rejdych - poddałeś się, zobojętniałeś na życie, śpisz całymi dniami... Nie wiedziała jeszcze, że Hasior ma raka mózgu.

Gdy przyszli sanitariusze, pies Kuba zagrodził łóżko.

Tuż przed operacją odwiedził artystę w Krakowie Adam Bojara (wystawiał u Hasiora swoje obrazy w 1996 r.). Lekarze dali im całe pół godziny. Bojara mówił, że niebawem zrobią razem wystawę w Sandomierzu. Hasior trzymał go za ręce i milczał.

W domu Adama Bojary wisi ostatnia praca przestrzenna Hasiora: gruba tkanina, plastik, Matka Boska, konie. Tytuł brzmi: "Adoracja ruchu ku nadziei".

*

Dziękuję pani Marii Styczyńskiej za udostępnienie mi listów Hasiora do Marii Butscher



[podpis pod fot./rys.]



MAGDALENA GROCHOWSKA

 

	| strona główna |
	| kontakt |
	bez polskich liter
	| do góry |